“Xəmsə” – Sözün şah əsəri

Bəzən bir şairin qələmi bütöv bir dövrün səslərini içində toplayır, əsrləri bir nəfəsdə danışır. Nizami Gəncəvi də məhz bu cür söz adamıdır. Onun beş böyük poeması – “Sirlər xəzinəsi”, “Xosrov və Şirin”, “Leyli və Məcnun”, “Yeddi gözəl” və “İsgəndərnamə” – yalnız Azərbaycan deyil, bütöv Şərq ədəbiyyatına yeni bir nəfəs, təzə bir ruh gətirdi. Bu beşlik sonralar “Xəmsə” (“Beşlik”) adı altında birləşdirilərək nəinki ədəbiyyatda, eləcə də mədəniyyətdə bir zirvə simvoluna çevrildi.

Nizaminin yaratdığı poetik məktəb sonradan yüzlərlə şairi “Xəmsə” yaratmaq arzusu ilə yandırdı. Amma bu arzuya çatmaq – hər kəsin qisməti olmadı. Nizaminin söz zirvəsi çoxlarına əlçatmaz qaldı.

Bu nadir irsin qiyməti təkcə ədəbiyyatla məhdudlaşmır. Avstriya Milli Kitabxanası bu möhtəşəm əsəri “Azərbaycan əlyazmaları” sərgisində təqdim etməklə, Nizaminin sənətini dünya auditoriyasına tanıtdı. 2002-ci ildə, Ulu Öndər Heydər Əliyevin himayəsi ilə bu əlyazma bərpa olundu və artıq CD variantı ilə Mədəniyyət və Turizm Nazirliyinə təqdim edilib.

Əlyazmanın üzünü 1636-cı ildə məşhur xəttat Dust Məhəmməd ibn Dərviş Məhəmməd Dərəxtiçi köçürmüşdür. Nəstəliq xətti ilə yazılan bu nüsxə sadəcə mətn deyil – sənət əsəridir. Hər bir şeirin başlığı qızılı ornamentlərlə işlənmiş, rəngli boyalarla bəzədilmişdir. Burada İsfahan miniatür məktəbinə aid rəsmlər yer alır. İlk miniatürlər 15-ci əsrə gedib çıxır və Nizaminin dastanları o dövrün Şiraz və Herat ustalarının əllərində canlanır.

Sonralar Təbriz miniatür məktəbi formalaşır – Sultan Məhəmməd Təbrizi, Ağa Mirək Mirzə Qiyas, Mirzə Əli, Müzəffər Əli və Mir Seyid Əli kimi sənətkarlar Nizaminin misralarını rəsmlərə çevirirlər. Hər bir səhnə – rəngin, xəttin və şeirin harmoniyasıdır.


Xəmsədə Zərb Məsəllərin Zənginliyi

Hər bir xalqın dilində el ağsaqqallarından gələn kəlamlar var: aforizmlər, atalar sözləri, zərb məsəllər. Onlar sadəcə hikmət deyil – həyatın özüdür. Bu ifadələr nəsildən-nəslə ötürülür, zamanın tozuna rəğmən dəyərini itirmir.

Nizami Gəncəvi də bu hikmət dünyasının bilicisi idi. Onun “Xəmsə”sində elə ifadələr var ki, bu gün də Azərbaycan kəndlərində, şəhərlərində, məclislərdə eyni ilə səslənir. Bəzən bir xalq məsəli Nizaminin misrasında yeni nəfəs alır.

Baxın, necə başlayır:

> Bismillahir-rəhmanir-rəhim.

Kömək qapısını aç ey yaradan,

Göstər Nizamiyə düz yolu hər an.

Və bu misralarda xalqın dili necə ucalır:

Tamahın fəlakətə aparan gücünü xalq “tamah dişini bir dəfəlik çıxartmaq”la ifadə edir. Nizami isə deyir:

> Diş nədir, ağrıları çıxardı hər candan o,

Çəkdi tamah dişini hər iki cahandan o.

Əldə, obada bir insan dərd çəkəndə deyilər: “Allah köməyin olsun.” Nizami bu dualı sözləri poetikləşdirir:

> Həsrətini çəkənlər düşdü can harayına,

Haraya çağıranın özün çat harayına.

İçimizdəki narahatlıq çox vaxt bizi xəbərdar edir. “Elə bil ürəyimə dammışdı” deyirik. Nizami onu belə yazır:

> Yol-iz tapa bilmirəm, bu da səfər-seyirdi,

Ayağım get desə də, başım getmə deyirdi.

Halal zəhmətlə yaşayan insanların dilində bir dua var: “Tanrıdan hərəkət, məndən bərəkət.” Nizami də bu duanı şeirə çevirir:

> Halal zəhmət itməyib, əlləşmək deyil eyib,

Tanrı səndən hərəkət, məndən bərəkət deyib.

Vaxtsız danışmaq, vaxtsız hərəkət etmək – xalq bu davranışları heç vaxt bəyənməyib. Nizami isə onları misra ilə xəbərdar edir:

> Vaxtsız yola çıxsan pusarlar inan,

Başını kəsərlər vaxtsız banlasan.

Və sonda – toy, cıdır, at yarışı. At cilovu saxlamayanda “at cilov aparır” deyərlər. Nizami isə bu deyimi ürək ovuna bağlayır:

> Sonra at səyirdib, cıdır qurdular,

Cilovu buraxıb, atı vurdular.

Dedilər: yəqin at, cilov aparır,

Bilmədilər könül bir ov aparır.

Nəticə olaraq: “Xəmsə” təkcə poeziya deyil. Bu, bir millətin yaddaşı, bir xalqın ruhudur. Nizami hər misrasında həm hikmət, həm gözəllik, həm də dərinlik verir. O, xalqın dilini saray poeziyasına, saray şeirini isə xalqın qəlbinə daşıyır.

Əgər bu beşlik bir xəzinədirsə, onda ana açarı da Nizaminin özüdür.