**Cəlil Həsənəli oğlu Məmmədquluzadə (Mirzə Cəlil)** – 10 fevral 1869-cu ildə Naxçıvan şəhərində doğulmuş, Azərbaycan realizminin və maarifçi-satirik ədəbiyyatının banilərindən biridir. O, 1906-cı ildə təsis etdiyi “Molla Nəsrəddin” jurnalı ilə təkcə bir satirik nəşrə rəhbərlik etməmiş, həm də dövrünün ədəbi, siyasi və ictimai mühitində mühüm dəyişikliklərə səbəb olmuşdur. Yazıçı, dramaturq, publisist, müəllim və ictimai xadim kimi yalnız ədəbiyyata deyil, bütövlükdə cəmiyyətin inkişafına yönəlmiş fəaliyyəti ilə tanınırdı.

 

### Qısa məlumat

 

* **Tam adı:** Cəlil Həsənəli oğlu Məmmədquluzadə

* **Təxəllüsü:** Mirzə Cəlil

* **Doğum tarixi və yeri:** 10 fevral 1869, Naxçıvan şəhəri

* **Vəfat tarixi və yeri:** 4 yanvar 1932, Bakı

* **Peşəsi:** Yazıçı, dramaturq, publisist, müəllim

* **Təsis etdiyi nəşr:** “Molla Nəsrəddin” jurnalı (1906)

* **Ailə üzvləri:** Həyat yoldaşı – Həmidə Cavanşir (ziyalı, qadın hüquqları müdafiəçisi, pedaqoq)

 

### Ailə və erkən illəri

 

Cəlil Məmmədquluzadə dindar, lakin açıq fikirli bir ailədə böyümüşdür. Atası Həsənəli Məmmədqulu oğlu mütaliəyə meyilli ruhani idi və oğlunun təhsilinə xüsusi önəm verirdi. İlk savadını ərəb-fars əlifbası ilə atasından almışdır. Uşaqlıqdan tənqidi düşüncəyə malik olan Cəlil, mədrəsə illərində dini mövzulara tənqidi yanaşması ilə seçilirdi. Bu üslub, sonradan onun satirik yaradıcılığının əsasını təşkil etmişdir.

 

### Təhsil və müəllimlik fəaliyyəti

 

* **1882–1887:** Naxçıvan və Tiflis seminariyalarında təhsil

* **1890-cı illər:** Qori Müəllimlər Seminariyasının məzunu (Üzeyir Hacıbəyli ilə eyni təhsil ocağı)

 

Müəllimlik illərində Ordubad, Uluxanlı və digər kəndlərdə məktəblər açaraq maarifin inkişafına töhfə vermişdir. Tədrisdə yalnız dil və ədəbiyyata deyil, həyat və əxlaq mövzularına da yer ayırmışdır. Qızların təhsili ideyasını dəstəkləmiş və bu sahədə təşəbbüslər göstərmişdir. Naxçıvanda qız məktəbi açmaq təklifi dövrün din xadimləri tərəfindən ciddi etirazla qarşılanmışdır.

 

### Ədəbi yaradıcılığı

 

Cəlil Məmmədquluzadə Azərbaycan ədəbiyyatında satira ilə realizmi birləşdirərək xalq dilində yazmağı məqsədli şəkildə seçmişdir. Əsərlərində məzhəb ayrılığı, gerilik, dini fanatizm və qadın hüquqsuzluğu kimi mövzulara toxunmuşdur.

 

Seçilmiş əsərləri:

 

* “Poçt qutusu” (1903) – ilk hekayəsi

* “Danabaş kəndinin əhvalatları” (1934, yayımı gecikdirilmişdir)

* “Ölülər” (1909) – faciə-satira janrında mühüm əsər

* “Anamın kitabı” – maarifçilik ideyalarının təbliği

* “Saqqallı uşaq”, “Qurbanəli bəy”, “Dəli yığıncağı” – satirik tipajların qalereyası

 

“Danabaş kəndinin əhvalatları”nın orijinal əlyazmasının bir nüsxəsi Tiflisdə tapılmış və yalnız 1980-ci illərdə çap edilmişdir.

 

### “Molla Nəsrəddin” jurnalı

 

* **Təsis ili:** 1906, Tiflis

* **Redaktor və ideya müəllifi:** Cəlil Məmmədquluzadə

* **Məqsədləri:** Xalqı maarifləndirmək, korrupsiya, riyakarlıq, savadsızlıq və dini fanatizmlə mübarizə aparmaq, qadın azadlığını və milli şüuru təşviq etmək.

 

Jurnal fasilələrlə 22 il nəşr olunmuş, Qafqaz, Orta Asiya və İranda geniş oxucu auditoriyası qazanmışdır. Rəssam Əzim Azimzadə ilə birlikdə vizual satira janrını inkişaf etdirmişdir. Osmanlıda qadağan olunsa da, gizli şəkildə oxunmuşdur. İranın Təbriz şəhərində gizli yayımına görə müəllif barəsində fətva verilmişdir.

 

### Həyat yoldaşı – Həmidə Cavanşir

 

Qafqazın ilk ziyalı qadınlarından biri olaraq Cəlil bəyə həm yaradıcılıq, həm də ideya baxımından dəstək olmuşdur. 1912-ci ildə Gəncədə qadınlar üçün “Maarif Cəmiyyəti”ni təsis etmiş, 1920-ci illərdə “Molla Nəsrəddin” jurnalının redaktəsində iştirak etmişdir.

 

### Teatr fəaliyyəti

 

Onun əsərləri teatr səhnəsində cəmiyyətin problemlərini əks etdirən güzgü funksiyasını yerinə yetirmişdir. “Ölülər” dramı ölü düşüncələrin cəmiyyətə vurduğu zərəri göstərmiş, “Anamın kitabı” isə maarifçiliyin milli inkişaf üçün əhəmiyyətini vurğulamışdır. “Ölülər” tamaşası ilk dəfə mollaların təhdidlərinə görə gizli şəkildə nümayiş etdirilmişdir.

 

### Ölümü və irsi

 

Cəlil Məmmədquluzadə 4 yanvar 1932-ci ildə Bakıda vəfat etmiş və Fəxri Xiyabanda dəfn olunmuşdur. Sovet dövründə bəzi əsərləri təhrif edilmiş, orijinal məqalələrinin bəziləri yalnız 1980–1990-cı illərdə yenidən nəşr edilmişdir.

 

Bu gün onun əsərləri məktəb və universitet proqramlarında tədris olunur. 2020-ci ildən etibarən Cəlil Məmmədquluzadə adına ədəbi mükafat təsis edilmişdir. “Molla Nəsrəddin” məktəbi isə Azərbaycan satirik jurnalistikasında mühüm bir model olaraq qalmaqdadır.

 

### Sitatları

 

* “Gülmək bir nemətdir, amma özünə gülə bilmək – bir millətin kamilliyidir.”

* “Yazmaq mənim üçün təkcə sənət deyil, mübarizədir.”

* “Cəhalətin qorxulu tərəfi — səs salmamasıdır.”

 

Cəlil Məmmədquluzadə yalnız yazıçı kimi deyil, xalqın mənəvi inkişafına yön verən bir fikir adamı kimi də yaddaşlarda qalır. O, söz vasitəsilə insanları güldürərək düşündürmüş, düşündürərək oyatmış və cəmiyyətin maariflənməsinə mühüm töhfə vermişdir.