Xaqani Şirvani — Sözə sığınan hikmət sahibi..


Xaqani Şirvani 1121-ci ildə Azərbaycanın Şamaxı şəhərində dünyaya gəlib. Əsl adı Afzaləddin İbrahim idi. O, adi bir ailədə doğulsa da, sözün gücü ilə özünü saraylara, zamanın ən yüksək zirvələrinə çatdırmağı bacardı. Gənc yaşlarında dayısı Kəfaidəddin Ömər ona elmlə, ədəbiyyatla tanış olmağa yardım etdi. Ərəb və fars dillərini dərindən öyrəndi, riyaziyyat, təbabət, fəlsəfə və astronomiya sahələrində savad qazandı.

Onun “Xaqani” təxəllüsü “xaqanlara layiq” demək idi. Bu, həm onun istedadının böyüklüyünə işarə, həm də şeirindəki düşüncə dərinliyinin simvolu idi.

Yaradıcılığı – Fəlsəfə, ilahilik və poetik incəlik

Xaqaninin poeziyası siklopedik zəka ilə yazılmışdır. Onun əsərlərində astronomiya, tibb, riyaziyyat, fəlsəfə, ilahiyyat və təbiət elmlərinin dərin təsiri hiss olunur.

 Mövzu dairəsi:

Tanrı və kainat – yaradılış, varlıq və ilahi hikmət

İnsan və zaman – fanilik, əxlaq, seçim

Vətən və haqsızlıq – siyasi zülm və ictimai haqsızlıq tənqidi

Hicran və kədər – övlad itkisi, tənhalıq

Elm və hikmət – biliyin gücü, cəhalətin fəsadı.

 Əsərləri və bədii irsi

 Divan (Şeirlər toplusu)

Xaqaninin qəzəl, qəsidə, rübai və məsnəviləri bu divanda toplanmışdır. Əsərləri fars dilində yazılmışdır. Bu divan Şərq ədəbiyyatında fəlsəfi poeziyanın ilk nümunələrindəndir.

Əsas nümunələr:

1. Qəsidətül-Töhfətül-İraqeyn (İki İraq hədiyyəsi) – ən məşhur əsəri; səyahətnamə və fəlsəfi şeir karvanı. O, bu əsərdə həm səfərlərini, həm də dövrün sosial vəziyyətini poetik dillə təsvir edir.

2. Mədain dağıntıları – qədim imperiyanın dağılmasına həsr olunmuş fəlsəfi elegiya

3. Məscidlər və zindanlar – dini institutlara və saraylara tənqidi münasibət

4. Qəmnamə və fəryadnamə – oğlunun ölümü ilə bağlı ağrılı, fəlsəfi yazılar

5. Nuh peyğəmbərə müraciət – metaforik və çoxqatlı simvollarla yazılmış elegiya

6. Qibləgahı-cahan – Müsəlman dünyasının əxlaqi və mənəvi vəziyyətinə poetik baxış

7. Fəryadnamə – ictimai zülmə və riyakarlığa qarşı üsyan

Təzyiqlər və sınaqlar 

Xaqani saray şairi olsa da, tezliklə rəsmi dairələrin ikiüzlülüyündən bezmişdi.

Bəzi şeirlərinə görə Şirvanşah I Axsitanın əmrilə zindana atılmışdı.

Bu hadisələr onu sükunət axtarışına, həcc səfərinə və əqli-ruhani poeziyaya yönəltdi.

Sonda isə Təbrizə köçərək ömrünün son illərini tək, zahid həyatında keçirdi.

 Vəfatı 

1190-cı ildə Təbrizdə vəfat etmiş və Şairlər Xiyabanında dəfn olunmuşdur.

Onun qəbrini məşhur misra bəzəyir:

“Söz məndən qaldı yadigar, qalanlara salam olsun.”

 Xaqani-nin yaradıcılığı Nizami Gəncəviyə, Hafizə, Sədi Şiraziyə və digər Şərq klassiklərinə təsir etmişdir. O, fikir poeziyasının və fəlsəfi şeirin zirvəsi kimi qəbul olunur.

 Nəticə

Xaqani Şirvani – sadəcə şair deyil, elmi ilə danışan, düşüncəni poetikləşdirən nadir şəxsiyyətdir.

Onun şeirləri sanki qələm deyil, zəka ilə yazılıb.Əsərləri həm tarixi, həm ədəbi, həm də fəlsəfi baxımdan ölməz mirasdır.O, dövrünü aşan, zamanın deyil, əbədiyyətin sözçüsüdür.